Орта Азия мен Қазақстандағы герпетологиялық зерттеулер: бауырымен жорғалаушыларды зерттеудің қысқаша тарихы, XXI ғасырдағы негізгі жетістіктер мен болашағы

СІЛТЕМЕ DOI

https://doi.org/10.54944/qs652vi54

АВТОР

Н.Б. Ананьева

ТҰЖЫРЫМ

Бұл шолу қазіргі заманғы терминологияда Орталық Азияның құрамында орын алатын Орта Азия мен Қазақстандағы герпетологиялық зерттеулерге арналған. Орталық Азияның герпетологиялық әртүрлілігін зерттеудің ұзақ тарихы бар, ол тәуелсіз зерттеу саласын құрайды. Олардың дамуында бірнеше кезеңдерді бөліп көрсетуге болады, олардың біріншісінің мазмұны зерттеушілердің Азияға деген ұмтылысындағы ерте экспедициялармен байланысты. П.С. Паллас пен И.И. Лепехиннің алғашқы академиялық экспедицияларынан бастап, жаратылыстанушылардың қызығушылығы осы кең зерттелмеген аумаққа байланысты болды. Энциклопедиялық және ұлы саяхатшылардың көрнекті зерттеушілерінің саңлақтар тобына Э.И. Эйхвальд, А.А. Кайзерлинг, В.А. Перовский, А.И. Шренк, Г.С. Карелин, Г.И. Радде, Г.И. Сиверс, Э.А. Эверсман, О.А. Грим, А.И. Леман, О. Беттгер, В.Д. Аленицын, Н.А. Северцов, М.Н. Богданов, А.П. Федченко, С.Н. Альфераки, П.Ю. Шмидт, Н.А. Зарудный, Л.С. Берг және басқалар. Бұл тарихи кезеңде герпетологиялық зерттеулер көбінесе жеке ғылыми салаға бөлінбеді және күрделі зоологиялық жұмыстардың бөлігі ретінде жүргізілді. ХХ ғасырда кең ауқымды герпетологиялық зерттеулер жүргізілді, фаунаға алдын-ала түгендеу жүргізілді, көптеген түрлер сипатталды, түрлер құрамының синопсисі жасалды, Орта және Орталық Азияның қуаң аймақтарына зоогеографиялық талдау жүргізілді. Мұны алғаш рет көрнекті герпетолог А.М. Никольский жасаған, біздің Герпетологиялық қоғам оның атымен аталады. ХХ ғасырдағы зерттеу тарихы және алдыңғы кезеңдерде жинақталған сипаттамалық және салыстырмалы деректерді аналитикалық түсінуді қажет ететін зоологияның герпетологиялық саласының қазіргі тенденциялары егжей-тегжейлі қарастырылады. Қазіргі уақытта зоологиялық зерттеулерде филогенетикалық контексте әртүрлілік құрылымын, түрдің пайда болуын және экогеографиялық тенденцияларды зерттеу нәтижелерін қамтитын интегративті тәсілді қолдану өзекті болып отыр. Шын мәнінде, бұл герпетологтардың көптеген ұрпақтарын шатастыратын мәселелерді шешуге мүмкіндік беретін молекулалық-генетикалық әдістерді қолданатын интегративті тәсіл. Салыстырмалы талдау көкжиектері жаңа, бұрын зерттелмеген аумақтарды зерттеушілер үшін қол жетімділіктің жоғарылауына байланысты кеңеюде. Алынған мәліметтер қорғалатын аумақтарды бөлу және модельдік топтардың нақты түрлерінің, соның ішінде бауырымен жорғалаушылардың экологиялық мәртебесін бағалау бойынша ұсыныстар дайындауда практикалық маңызы бар. Бауырымен жорғалаушылардың модельдік топтарындағы интегративті зерттеулердің мысалдары келтірілген (тасбақалар мен кесірткелердің әртүрлі топтарында).

КІЛТ СӨЗДЕР

, , , ,

ТОЛЫҚ НҰСҚА

Орта Азия мен Қазақстандағы герпетологиялық зерттеулер: бауырымен жорғалаушыларды зерттеудің қысқаша тарихы, XXI ғасырдағы негізгі жетістіктер мен болашағыPDF жүктеп алу

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

  • Ананьева Н.Б. (ред.). 2018. Герпетологические орнитологические исследования: современные аспекты. Посвящается 100-летию А.К. Рустамова (1917–2005). Санкт-Петербург–Москва: Товарищество научных знаний КМК. 149 c.
  • Ананьева Н.Б., Доронин И.В. 2016. Международный рабочий семинар Всемирного союза охраны природы по биоразнообразию рептилий Центральной Азии (г. Санкт-Петербург, Россия, 4–8 апреля 2016 г.). Современная герпетология, 16(1/2): 67–69.
  • Ананьева Н.Б., Доронин И.В. 2020. Сергей Александрович Чернов (1903–1964): биография герпетолога. Труды Зоологического института РАН, 324(1): 7–40. https://doi.org/10.31610/trudyzin/2020.324.1.7
  • Ананьева Н.Б., Мунхбаяр Х., Орлов Н.Л., Орлова В.Ф., Семенов Д.В., Тэрбиш Х. 1997. Серия «Позвоночные животные Монголии». Земноводные и пресмыкающиеся Монголии. Пресмыкающиеся. Москва: Товарищество научных знаний КМК. 416 c.
  • Ананьева Н.Б., Войта Л.Л., Волкович М.Г., Дианов М.Б., Медведев С.Г., Мильто К.Д., Петрова Е.А., Синев С.Ю., Смирнов И.С., Смирнов Р.В, Халиков Р.Г., Халин А.В. 2020. Коллекции Зоологического института РАН как важный инструмент и информационная основа фундаментальных биологических исследований. Вестник РФФИ, 106(2): 115–125. https://doi.org/10.22204/2410-4639-2020-106-02-115-125
  • Атаев Ч. 1985. Пресмыкающиеся гор Туркменистана. Ашхабад: Ылым. 344 c.
  • Беляков С.С. 2013. Гумилев, сын Гумилева. Москва: АСТ. 797 c.
  • Богданов О.П. 1960. Фауна Узбекской ССР. Т. I. Земноводные и пресмыкающиеся. Ташкент: Издательство Академии наук Узбекской ССР. 260 c.
  • Богданов О.П. 1962. Пресмыкающиеся Туркмении. Ашхабад: Издательство Академии наук Туркменской ССР. 236 c.
  • Богданов О.П. 1965. Экология пресмыкающихся Средней Азии. Москва: Наука. 259 c.
  • Бондаренко Д.А. 2013. Среднеазиатская черепаха, Agrionemys horsfieldii (Gray, 1844) в питании позвоночных животных Средней Азии: итоги изучения проблемы. Современная герпетология, 13(1/2): 3–21.
  • Бондаренко Д.А., Дуйсебаева Т.Н. 2012. Среднеазиатская черепаха, Agrionemys horsfieldii (Gray, 1844) в Казахстане (распространение, районирование ареала, плотность населения). Современная герпетология, 12 (1/2): 3–26.
  • Бондаренко Д. А., Перегонцев Е. А. 2006. Распределение среднеазиатской черепахи (Agrionemys horsfieldii Gray, 1844) в естественных и антропогенных ландшафтах Южного Узбекистана. Бюллетень Московского общества испытателей природы. Отдел биологический, 111(2): 10–17.
  • Бондаренко Д.А., Перегонцев Е.А. 2017. Распространение среднеазиатской черепахи (Gray, 1844) в Узбекистане (ареал, региональное и ландшафтное распределение, плотность населения). Современная герпетология, 17(3/4): 124–146. https://doi.org/10.18500/1814-6090-2017-17-3-4-124-146
  • Бондаренко Д.А., Перегонцев Е.А. 2019. Термобиология и суточная активность среднеазиатской черепахи (Agrionemys horsfieldii) (Testudinidae, Reptilia). Современная герпетология, 19(1/2): 17–30. https://doi. org/10.18500/1814-6090-2019-19-1-2-17-30
  • Брушко З.К. 1995. Ящерицы пустынь Казахстана. Алматы: Конжык. 232 с.
  • Брушко З.К., Дуйсебаева Т.Н. 2010. О развитии герпетологии в Казахстане. В кн.: Герпетологические исследования в Казахстане и сопредельных странах. Алматы: АСБК – СОПК. С. 13–36
  • Васильев В.А., Бондаренко Д.А., Перегонцев Е.А., Воронов А.С., Рысков А.П., Семенова С.К. 2008.
  • Полиморфизм гена 12S pPHK и филогеография среднеазиатской черепахи Agrionemys horsfieldii Gray, 1844.
  • Генетика, 44 (6): 784–788.
  • Черлин В.А, Целлариус А.Ю (ред.). 1991. Герпетологические исследования. Вып. 1. Ленинград: Лисс. 182 с.
  • Дуйсебаева Т.Н. (ред.). 2010. Герпетологические исследования в Казахстане и сопредельных странах. Алматы: АСБК – СОПК. 260 c.
  • Дуйсебаева Т.Н., Хромов В.А., Малахов Д.В. 2020. Марат Ельтокович Дильмухамедов (к 80-летию). Selevinia, 28: 326–329.
  • Дунаев Е.А. 2008. Филогения ящериц рода Phrynocephalus (Reptilia: Agamidae): история изучения и методические подходы. В кн.: Вопросы герпетологии. Материалы III съезда Герпетологического общества им. А. М. Никольского. Санкт-Петербург. С. 117–126.
  • Дунаев Е.А. 2009. Систематика и палеогеография: концептуальный синтез на примере Phrynocephalus (superspecies guttatus) (Reptilia: Agamidae). В кн.: Эволюция и систематика: Ламарк и Дарвин в современных исследованиях. Труды Зоомузея МГУ. Т. 50. Москва: Товарищество научных знаний КМК. С. 274–298.
  • Еремченко В.К., Щербак Н.Н. 1986. Аблефаридные ящерицы фауны СССР и сопредельных стран. Фрунзе: Илим. 171 с.
  • Еремченко В.К., Панфилов А.М., Цариненко Е.И. 1992. Конспект исследований по цитогенетике и систематике некоторых азиатских видов Scincidae и Lacertidae. Бишкек: Илим. 182 с.
  • Лукницкий П.Н. 1955. Путешествия по Памиру. Москва: Молодая гвардия. 502 с.
  • Мензбир М.А. 1914. Зоологические участки Туркестанского края и вероятное происхождение фауны последнего. Труды Общества содействия успехам опытных наук и их практических применений имени Х.С. Леденцова. Отдел биологии. Дополнение 4. 144 с.
  • Назаров Р.А., Поярков Н.А. 2013. Таксономическая ревизия рода Tenuidactylus Szczerbak et Golubev 1984 (Reptilia, Squamata, Gekkonidae) с описанием нового вида из Средней Азии. Зоологический журнал, 92(11): 1312–1332. http://dx.doi.org/10.7868/S0044513413110093
  • Никольский А.М. 1905. Пресмыкающиеся и земноводные Российской империи (Herpetologica rossica). Записки Императорской Академии наук. 8-я серия. Физ.-матем. отделение. Т. 17. Вып. 1. Санкт-Петербург. 518 с.
  • Никольский А.М. 1915. Фауна России и сопредельных стран. Пресмыкающиеся (Reptilia). Том I. Chelonia и Sauria. Петроград: Типография Императорской Академии наук. 534 с.
  • Никольский А.М. 1916. Фауна России и сопредельных стран. Пресмыкающиеся (Reptilia). Том II. Ophidia. Петроград: Типография Императорской Академии наук. 350 с.
  • Нуриджанов А.С., Вашетко Э.В., Нуриджанов Д.А., Абдураупов Т.В. 2016. Среднеазиатская черепаха (Agrionemys horsfieldii Gray, 1844) в Узбекистане: распространение, численность, сохранение и рациональное использование вида. Вестник Тюменского государственного университета. Серия: Экология и природопользование, 2(1): 132–140.
  • Параскив К.П. 1956. Пресмыкающиеся Казахстана. Алма-Ата: Издательство Академии наук Казахской ССР. 228 с.
  • Саид-Алиев С.А. 1979. Земноводные и пресмыкающиеся Таджикистана. Душанбе: Дониш. 146 с.
  • Сайт Герпетологического общества им. А.М. Никольского. https://www.zin.ru/societies/nhs Downloaded on August 8, 2021
  • Саттаров Т.С. 1993. Пресмыкающиеся Северного Таджикистана. Душанбе: Дониш. 276 с
  • Султанов Г.С., Персианова Л.А. 1982. Зоологические исследования в Средней Азии. Ташкент: Фан. 240 с.
  • Терентьев П.В., Чернов С.А. 1949. Определитель пресмыкающихся и земноводных. Третье дополненное издание. Москва: Советская наука. 340 с.
  • Чхиквадзе В.М., Бондаренко Д.А., Шаммаков С. 2010. Морфология панциря среднеазиатской черепахи – Agrionemys horsfieldii (Gray, 1844) из Юго-Восточного Туркменистана и Северного Ирана и систематическое положение рода Agrionemys. Современная герпетология, 10(1/2): 40–46.
  • Чернов С.А. 1949. Пресмыкающиеся Таджикистана и происхождение современной герпетофауны Средней Азии. Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора биологических наук. ЗИН АН СССР. Ленинград. 7 с.
  • Чернов С.А. 1959. Фауна Таджикской ССР. Т. 18: Пресмыкающиеся. Сталинабад: Академия наук Таджикской ССР. Институт зоологии и паразитологии им. aкад. Е.Н. Павловского. 203 c.
  • Шаммаков С. 1981. Пресмыкающиеся равнинного Туркменистана. Ашхабад: Ылым. 312 c.
  • Шерматов Г. 2017. Первая конференция. Перелом в развитии таджикской науки (статья Гафура Шерматова). https://tjk.rs.gov.ru/ru/news/24057
  • Щербак Н.Н. 1974. Ящурки Палеарктики. Киев: Наукова Думка. 296 c.
  • Щербак Н.Н., Голубев М.Л. 1986. Гекконы фауны СССР и сопредельных стран. Киев: Наукова Думка. 232 c.
  • Щербак Н.Н. (ред.). 1993. Разноцветная ящурка. Киев: Наукова Думка. 237 c.
  • Яблоков А.В. 1976. Прыткая ящерица. Москва: Наука. 376 c.
  • Яковлева И.Д. 1964. Пресмыкающиеся Киргизии. Фрунзе: Издательство Академии наук Киргизской ССР. 273 c.
  • Adler К.I. 1982. Conferencia Herpetologica Respublicarum Socialisticarum. Herpetological Review, 13(1): 6.
  • Ananjeva N.B., Milto K.D., Barabanov Andrei V., Golynsky E.A. 2020. An annotated type catalogue of amphibians and reptiles collected by Nikolay A. Zarudny in Iran and Middle Asia. Zootaxa, 4722(2): 101–128. https:// doi.org/10.11646/zootaxa.4722.2.1
  • Barabanov A.V., Ananjeva N.B. 2007. Catalogue of the available scientific species-group names for lizards of the genus Phrynocephalus Kaup, 1825 (Reptilia, Sauria, Agamidae). Zootaxa, 1399: 1–56. https://doi.org/10.11646/ zootaxa.1399.1.1
  • Clemann N., Melville J., Ananjeva N.B., Scroggie M.P., Milto K., Kreuzberg E. 2008. Microhabitat occupation and functional morphology of four species of sympatric agamid lizards in the Kyzylkum Desert, central Uzbekistan.
  • Animal Biodiversity and Conservation, 31(2): 51–62.
  • IUCN. 2021. The IUCN Red List of Threatened Species. Version 2021-1. https://www.iucnredlist.org Downloaded on June 25, 2021.
  • Macey J.R., Ananjeva N.B., Papenfuss T.J. 1997. A Taxonomic revaluation of the Gekkonid lizard genus Teratoscincus in China. Russian Journal of Herpetology, 4 (1): 8–16.
  • Macey J.R., Fong J.J., Kuehl J.V., Shafiei S., Ananjeva N.B., Papenfuss T.J., Boore J.L. 2005. The complete mitochondrial genome of a gecko and the phylogenetic position of the Middle Eastern Teratoscincus keyserlingii.
  • Molecular Phylogenetics and Evolution, 36 (1): 188–193. https://doi.org/10.1016/j.ympev.2005.03.025
  • Macey J.R., Wang Y., Ananjeva N.B., Larson A., Papenfuss T.J. 1999. Vicariant patterns of fragmentation among gekkonid lizards of the genus Teratoscincus produced by the Indian collision: A molecular phylogenetic perspective and an area cladogram for Central Asia. Molecular Phylogenetics and Evolution, 12 (3): 320–332. https:// doi.org/10.1006/mpev.1999.0641
  • Macey J.R., Ananjeva N.B., Wang Y., Papenfuss T.J. 2000. Phylogenetic relationships among Asian gekkonid lizards formerly of the genus Cyrtodactylus based on cladistic analyses of allozyme data: monophyly of Cyrtopodion and Mediodactylus. Journal of Herpetology, 34(2): 258–265. https://doi.org/10.2307/1565422
  • Macey J.R, Schulte J., Ananjeva N.B., Van Dyke E., Wang Yu., Orlov N., Shafiei S., Robinson M. D., Dujsebayeva T., Freud G., Fuscher C., Liu D., Papenfuss T.J. (2018). A molecular phylogenetic hypothesis for the Asian agamid lizard genus Phrynocephalus reveals discrete biogeographic clades implicated by plate tectonics. Zootaxa, 4467(1): 1–81. https://doi.org/10.11646/zootaxa.4467.1.1
  • Melville J., Hale J., Mantziou G., Ananjeva N.B., Milto K., Clemann N. 2009. Historical biogeography, phylogenetic relationships and intraspecific diversity of agamid lizards in the Central Asian deserts of Kazakhstan and Uzbekistan.
  • Molecular Phylogenetics and Evolution, 53(1): 99–112. https://doi.org/10.1016/j.ympev.2009.05.011
  • Nazarov R.A., Radjabizadeh M., Poyarkov N.A., Jr., Ananjeva N.B., Melnikov D.A., Rastegar-Pouyani E. 2017. A New Species of Frog-Eyed Gecko, Genus Teratoscincus Strauch, 1863 (Squamata: Sauria: Sphaerodactylidae), from Central Iran. Russian Journal of Herpetology, 24(4): 291–310.
  • Orlova V.F, Poyarkov N.A.Jr., Chirikova M.A., Nazarov R.A., Munkhbaatar M., Munkhbayar Kh., Terbish Kh. MtDNA differentiation and taxonomy of Central Asian racerunners of Eremias multiocellata-E. przewalskii
    species complex (Squamata, Lacertidae). Zootaxa 4282 (1): 001–042.
  • Parham J.F., Stuart B.L., Danilov I.G., Ananjeva N.B. 2012. A genetic characterization of CITES-listed Iranian
    tortoises (Testudo graeca) through the sequencing of topotypic samples and a 19th century holotype. Herpetological Journal, 22: 73–78.
  • Poyarkov JR, N.A., Orlova V.F., Chirikova M.A. 2014. The mitochondrial phylogeography and intraspecific
    taxonomy of the Steppe Racerunner, Eremias arguta (Pallas) (Lacertidae: Sauria, Reptilia), reflects biogeographic
    patterns in Middle Asia. Zootaxa 3895 (2): 208–224.
  • Ricklefs R.E., Losos J.B., Townsend T.M. 2007. Evolutionary diversification of clades of squamate reptiles.
    Journal of Evolutionary Biology, 20: 1751–1762.
  • Smirina E.M., Ananjeva N.B. 2017. On the longevity, growth and reproductive characteristics of Lichtenstein’s
    Toadhead Agama, Phrynocephalus interscapularis Lichtenstein, 1856 (Agamidae, Sauria). Amphibia-Reptilia, 38 (1): 31–39.
  • Solovyeva E.N., Lebedev V.S., Dunayev E.A., Nazarov R.A., Bannikova A.A., Che J., Murphy R.W., Poyarkov
    N.A. 2018. Cenozoic aridization in Central Eurasia shaped diversification of toad-headed agamas (Phrynocephalus;
    Agamidae, Reptilia). PeerJ, 6: e4543. https://doi.org/10.7717/peerj.4543
    Szcerbak N.N. 2003. Guide to the reptiles of the Eastern Palearctic. Malabar, Florida: Krieger Publishing Co.
    260 p.
  • Tamar K., Els J., Kornilios P., Soorae P., Tarroso P., Thanou E., Pereira J., Shah J.N., Elfaki E., Elhassan M.,
    Aguhob J.C., Saoud Faisal Badaam S.F., Eltayeb M.M., Pusey R., Carranza S. 2021. The demise of a wonder: Evolutionary history and conservation assessments of the Wonder Gecko Teratoscincus keyserlingii (Gekkota, Sphaerodactylidae) in Arabia. PLoS ONE, 16(1): e0244150. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0244150
  • IUCN 2021. The IUCN Red List of Threatened Species. Version 2021-1. https://www.iucnredlist.org.
    Downloaded on [7 th August 2021].
  • Zhao E., Adler K. 1993. Herpetology of China. Contribution to Herpetology, 10. Society for the Study of
    Amphibians and Reptiles. 522 p.